Zo werkt dat - de beurs

Er waren ooit tijden dat de aandelenbeurs een overzichtelijk instrument voor investeerders was. Als je bijvoorbeeld eigenaar van een fietsenfabriek was, kon je daar kapitaal ophalen om je fabriek uit te breiden. Met de vermeerderde winst uit die uitbreiding gaf je dan de mensen die in je geïnvesteerd hadden een stukje dividend, rente op hun aandeel. In de tijd dat de dingen zo georganiseerd waren, had je 's middags op de radio een onvoorstelbaar saai rubriekje dat 'beursplein 5' heette, waarin een monotone mannenstem cijfers opdreunde over aandelen op de beurs. In die tijd had je ook nog 's morgens de waterstanden en informatie voor boeren en tuinders. Die waren van een vergelijkbaar opwekkende strekking. Er veranderde vrijwel nooit iets aan de verstrekte informatie, de koersen (het waterpeil, de groei van wortelen en suikerbieten) stegen in een gelijkmatig slakkentempo waar niemand in geïnteresseerd was, behalve misschien een paar steenrijke families die het geduld hadden hun kapitaal te zien groeien alsof het een eeuwenoude tropische boom was. De beurs was een eerbiedwaardig instituut, gezeteld in een respectabel gebouw, ontworpen door een gerenommeerd architect, JP Berlage, de man die ook het diep verdrietige jachtslot St. Hubertus op de Hoge Veluwe op de tekentafel zette.



Met de komst van opties en andere derivaten, waarvan vele zelfs te ingewikkeld zijn om te begrijpen voor mensen die er voor geleerd hebben is dat eenvoudige model van investeren in producten om daarmee geld te verdienen verleden tijd. Je kunt kunt nu ook geld verdienen door grote bedragen in te zetten op schommelingen in de markt. Er zijn modellen ontwikkeld die de schommelingen berekenen en als je maar genoeg geld inzet, is zelfs een schommeling van honderdsten van procenten lonend. Een honderdste procent van een miljard is honderdduizend. Er zijn dagen dat ik dat -in euro's- niet op zak heb.


Roger Waters vat het samen: It all makes Perfect Sense

Het verbijsterende idee is dat deze transacties niets te maken hebben met enige gebeurtenis in de realiteit. Alles speelt zich af in een soort zesde dimensie waar alleen getallen heersen. Fracties van procenten worden in nog kleinere fracties van seconden verdiend op marginale rentes op enorme bedragen. Je kunt je daarbij bedenken dat de het dagelijkse betalingsverkeer van de hele wereld zo om en nabij de 2000 miljard dollar bedraagt. Daarvan is 98 procent, oftewel 1960 miljard dollar, pure speculatie op basis van het bovenstaande model. Het overige percentage, de resterende veertig miljard dollar, wordt iedere dag betaald voor echte transacties van goederen en diensten. De zaal van beursplein 5 is leeg, want alles gebeurt vanachter de computer.



Ik herinner me van de lagere school hoe Jezus Christus ooit de woekeraars uit de tempel verjoeg. Hij vond hun rentes onuitstaanbaar. In de Islam is rente verboden. Je hebt er echt geen goddelijk inzicht voor nodig om het jeukende gevoel te krijgen dat er iets niet helemaal pluis is met de financiële wereld. En dat het ons bijna allemaal geld aan het kosten is. Behalve die mensen die met miljarden kunnen spelen.


Jesus Christ Superstar - Jezus jaagt de woekeraars uit zijn tempel

Eiland van de week - Kerguelen

Het is er koud, het waait er hard, het regent er (of sneeuwt, hagelt, ijzelt) driehonderd dagen per jaar, je kunt er met een speciale boot ongeveer eens per jaar naartoe en er wonen enkel Fransen. Onherbergzamer en minder uitnodigend gaat het niet. Het eiland Kerguelen roept alleen maar vragen op. Wat moeten de Fransen met al die overzeese departementen? Waarom gaan mensen daar in de kou zitten? Kunnen ze dat nou niet iets vriendelijker aankleden daarzo? En wat zien mensen toch in die vreselijke pinguïns?


Aankomst op Kerguelen met de 'Marion Dufresne'

Frankrijk was in de negentiende eeuw een heel normale ondernemende Europese natie. Fransen trokken de hele wereld over om in naam van de natie en hun portemonnee gebieden in bezit te nemen waar iets van waarde te halen viel en de bevolking weinig of niet voldoende overtuigende weerstand bood. In de twintigste eeuw werden de betrekkingen met die kolonies op een of andere manier 'genormaliseerd', meestal zo laat mogelijk trouwens, en 'normaal' dient gelezen te worden als: 'met zo weinig mogelijk schade voor het moederland of aldaar gevestigde grote bedrijven met belangen in de betreffende gebieden'. In sommige gevallen, doordat een gebied heel belangrijk was of juist heel onbelangrijk, deed het moederland de nodige moeite om een vinger in de pap te houden. Economische en humanitaire motieven spelen daarbij een rol, soms ook geopolitieke en voor elke actie is wel een goede reden te vinden; politieke rookgordijnen zijn gemakkelijk op te trekken en regeringsstukken zijn in de regel vijftig jaar lang geheim en tegen die tijd is iedereen allang weer alles vergeten. Of dood, dat scheelt ook een stuk.
Wat Kerguelen betreft, de Fransen kregen het eiland in 1893 in bezit. De regering gaf in hetzelfde jaar een concessie aan de broers Henry en René-Émile Bossière een concessie voor de eilanden voor vijftig jaar. De Bossières waren reders uit Le Havre, die in Kerguelen een goede plek voor schapen zagen. Dat bleek niet het geval.


Een verlaten boerderij op Port-Couvriers

Met de walvisvaart wilde het ook niet echt vlotten en sinds de Tweede Wereldoorlog (toen het eiland 'bezet' was door de Duitsers en er twee keer een oorlogsschip aanmeerde) wonen er zo'n honderd mensen op het eiland. Ze houden zich daar bezig met de wetenschap en het Fransmanschap, voor niemand een geringe opgave. De mensen wonen in de onpeilbare troosteloosheid van de uit containers en barakken opgebouwde hoofdstad Port au Francais. Ze lezen hun instrumenten af, bekijken korstmossen in ontoegankelijke fjorden of leggen vleugelloze insecten onder de microscoop. Het waait op Kerguelen zo hard dat de inheemse insecten allemaal hun vleugels kwijt zijn, hoewel evolutie natuurlijk niet bestaat en God het allemaal zo ge-intelligentdesigned heeft.


De moderne woonwijk op Port au Francais, Kerguelen

Er is een gerede kans dat het gebrek aan aankleding, afgezien van praktische problemen (alles waait weg) recht evenredig is aan het gebrek aan vrouwen op Kerguelen. Echte mannen kunnen hun kans grijpen en op het schip Marion Dufresne de tocht naar Kerguelen aanvaarden. Het is inmiddels de Marion Dufresne 2, uitgerust met allerlei moderne gemakken zoals een helicopter, die helaas op Kerguelen onbruikbaar is. Vanwege de wind, ja. Kerguelen heeft allerlei aantrekkelijks voor de moderne mens, zoals het feit dat het ontzettend ver is van de moderne maatschappij, dat het leven er ongetwijfeld iets van rust kent, dat er mooie landschappen zijn waar je dicht bij de natuur kunt wezen, wellicht is het er goed vliegeren en in ieder geval zijn er de prachtige pinguïns die je altijd nog van een antenne kunt voorzien en voor je kunt laten werken.

Een man van de wereld

Philip K. ('Kindred") Dick schreef de verhalen die de basis vormden voor science fiction films als 'Blade Runner', 'Total Recall', 'Minority Report' en 'Paycheck' (vanavond op televisie bij Veronica). Daarmee is de lijst nog niet uitgeput. Minstens twee van die films, 'Blade Runner' en 'Total Recall' zijn onbetwiste SF-klassiekers, die overigens allebei op IMDB hoog gewaardeerd worden. Het lijkt erop dat de schrijver een aantal thema's aanboort die relevant, maar enigszins verborgen zijn voor de moderne mens en maatschappij. Wat zijn die thema's en wat is de relevantie?



Het meest omvattende thema lijkt de verhouding tot de realiteit te zijn: wat is de werkelijkheid en hoeveel verschilt die van wat wij denken dat ze is? De plot van bovenstaande films en Dick's boeken ontspint zich uit de omgang van de hoofdpersonen met deze tegenstelling. Denk maar aan Total Recall, waar je eigenlijk op geen enkel moment kunt zeggen of wat er gebeurt zich in het hoofd van de hoofdpersoon afspeelt, of in een realiteit waarin de overige actoren ook 'echt' bestaan. Douglas Quaid wil naar Mars en betaalt een firma om een reis naar die planeet in zijn geheugen te implanteren. Wat zich vervolgens afspeelt is precies wat hij in zijn pakket besteld heeft: geheimen, revolutie en een grote liefde. De dubbele bodem zit er in dat we als kijker plezier beleven als we ons voegen in de door Quaid aanvaarde werkelijkheid. Met hetzelfde risico als Quaid: misschien zitten we alleen maar ergens in een stoeltje en is het helemaal niet echt. Nou vooruit, Quaid loopt meer risico; hij kan zijn verstand verliezen door een lobotomie als hij teveel in de alternatieve werkelijkheid gelooft. Volgens Rob van Scheers, die een uitstekende biografie van Paul Verhoeven schreef, kun je ook rustig aannemen dat dit gebeurt, dat Quaid dus daadwerkelijk gelobotomiseerd wordt, als het scherm vlak voor de aftiteling op wit gaat.


De laatste scene uit 'Total Recall' (1990)

Hoe is dit gegeven van de subjectieve werkelijkheid relevant voor de hedendaagse maatschappij? Volgens mij appelleert de thematiek van Dick aan een aantal onderdrukte verlangens van de moderne mens. Ten eerste het idee, en daaraan verbonden de frustratie, dat de wereld niet is wat hij lijkt. Daaruit vloeit weer het verlangen voort om alles in één keer grootscheeps te veranderen, zodat 'alles goed komt'. Dat draagt het voordeel in zich mee dat je zo ongeveer de hele wereld kort en klein kunt slaan en alles kunt vernielen, met het oog op een zogenaamd hoger doel en de verwezenlijking van een niet nader omschreven ideaal. Hiermee verwant is het idee dat er machten zijn die ons leven besturen, machten die we moeten controleren en bestrijden. En passant verklaart de onderdrukking van deze gevoelens de virulentie waarmee ze af en toe aan de oppervlakte komen.


Fragment uit 'Zeitgeist' (2007). Wat verwoestte de Twin Towers?

Er valt volgens mij, als ik kijk naar de ontelbare aantallen krankjoreme complottheorieën die op internet rondvliegen, best iets te zeggen voor het standpunt dat massa's mensen hun verstand verloren hebben doordat ze teveel waarde hechten aan alternatieve werkelijkheden. Zo zijn we misschien allemaal een beetje Douglas Quaid in de 21e eeuw.