Het meest omvattende thema lijkt de verhouding tot de realiteit te zijn: wat is de werkelijkheid en hoeveel verschilt die van wat wij denken dat ze is? De plot van bovenstaande films en Dick's boeken ontspint zich uit de omgang van de hoofdpersonen met deze tegenstelling. Denk maar aan Total Recall, waar je eigenlijk op geen enkel moment kunt zeggen of wat er gebeurt zich in het hoofd van de hoofdpersoon afspeelt, of in een realiteit waarin de overige actoren ook 'echt' bestaan. Douglas Quaid wil naar Mars en betaalt een firma om een reis naar die planeet in zijn geheugen te implanteren. Wat zich vervolgens afspeelt is precies wat hij in zijn pakket besteld heeft: geheimen, revolutie en een grote liefde. De dubbele bodem zit er in dat we als kijker plezier beleven als we ons voegen in de door Quaid aanvaarde werkelijkheid. Met hetzelfde risico als Quaid: misschien zitten we alleen maar ergens in een stoeltje en is het helemaal niet echt. Nou vooruit, Quaid loopt meer risico; hij kan zijn verstand verliezen door een lobotomie als hij teveel in de alternatieve werkelijkheid gelooft. Volgens Rob van Scheers, die een uitstekende biografie van Paul Verhoeven schreef, kun je ook rustig aannemen dat dit gebeurt, dat Quaid dus daadwerkelijk gelobotomiseerd wordt, als het scherm vlak voor de aftiteling op wit gaat.
De laatste scene uit 'Total Recall' (1990)
Hoe is dit gegeven van de subjectieve werkelijkheid relevant voor de hedendaagse maatschappij? Volgens mij appelleert de thematiek van Dick aan een aantal onderdrukte verlangens van de moderne mens. Ten eerste het idee, en daaraan verbonden de frustratie, dat de wereld niet is wat hij lijkt. Daaruit vloeit weer het verlangen voort om alles in één keer grootscheeps te veranderen, zodat 'alles goed komt'. Dat draagt het voordeel in zich mee dat je zo ongeveer de hele wereld kort en klein kunt slaan en alles kunt vernielen, met het oog op een zogenaamd hoger doel en de verwezenlijking van een niet nader omschreven ideaal. Hiermee verwant is het idee dat er machten zijn die ons leven besturen, machten die we moeten controleren en bestrijden. En passant verklaart de onderdrukking van deze gevoelens de virulentie waarmee ze af en toe aan de oppervlakte komen.
Fragment uit 'Zeitgeist' (2007). Wat verwoestte de Twin Towers?
Er valt volgens mij, als ik kijk naar de ontelbare aantallen krankjoreme complottheorieën die op internet rondvliegen, best iets te zeggen voor het standpunt dat massa's mensen hun verstand verloren hebben doordat ze teveel waarde hechten aan alternatieve werkelijkheden. Zo zijn we misschien allemaal een beetje Douglas Quaid in de 21e eeuw.
