Het nut van zieke systemen - ziek systeem #2

Voor al diegenen die met het nare gevoel zitten dat de wereld een spel is waarin de kansen niet eerlijk verdeeld zijn en de grootste valsspelers altijd winnen: dat is waar. Ik zal uitleggen hoe het zit. Gisteren heb ik verteld over zieke systemen. Een ziek systeem is een systeem dat ingebouwde mechanismen bezit om de boel in het honderd te laten lopen. Gisteren schreef ik er nog bij dat de belangrijkste oorzaak van een ziek systeem incompetentie is. Dat is ook zo. Maar er zijn ook zieke systemen die met opzet ziek gemaakt zijn. Veel relaties zitten zo in elkaar. Veel bedrijven zitten zo in elkaar. De zieke systemen leiden ertoe dat sommige mensen heel veel inspanning doen, waarvoor ze weinig beloond worden en andere mensen weinig inspanning, waarvoor ze vervolgens alle eer, de status en meestal ook nog de poen opstrijken.


Muziek: Getting Old is Just Not Fair van PJ Cats & the Reindeer, met beelden uit Coraline (2009)

Je kunt je wel voorstellen dat het relatief weinig moeite kost om een systeem in de soep te draaien. Ik heb wel eens bij een bedrijf gewerkt waar de directeur werkelijk niets anders deed dan de boel frustreren, stagneren, irriteren, stresseren en hinderen, waarbij hij tegelijkertijd de mooiste vergezichten schilderde van wat we met het bedrijf konden bereiken als we maar onze schouders zetten onder een of ander waanzinnig nieuw project waar iedereen vervolgens kop en staart aan probeerde te geven, wat natuurlijk weer niet goed was, waarmee je weer ongeveer aan het begin zit. Ondertussen liepen lopende projecten in de soep doordat de man altijd halverwege je werk zei dat alles niet goed was en overnieuw moest (door jouw schuld natuurlijk), waarop je via een enorme omweg moest zien te bereiken wat je ongeveer oorspronkelijk van plan was, maar dan op zo'n manier dat de directeur kon zeggen dat hij je toch maar mooi gered had met zijn ingreep halverwege. Iedere andere uitkomst was FOUT en leidde tot scheldpartijen, intimidatie, woede-uitbarstingen en weglopen onder het uitroepen van 'zoek het allemaal maar uit'. Een vorm van geestelijke mishandeling die in het midden- en kleinbedrijf met enige regelmaat voor 'leiderschap' wordt aangezien. Iedereen kent wel zulke voorbeelden uit zijn omgeving, de meeste mensen hebben het zelf wel eens meegemaakt.

Het merkwaardige is, dat mensen zoals hiervoor omschreven zelfs de pogingen om ze bij het inrichten van hun organisatie te helpen met ijzingwekkende consistentie saboteren, omdat ze bang zijn voor een goed lopend mechaniek waarin ze zelf wel eens overbodig konden worden. De enige reden dat ze hier bang voor zijn is dat ze al overbodig zijn, een feit dat iedereen over het hoofd ziet omdat het zulke druktemakers zijn.

Je ziet hier dat het heel goed mogelijk is om systemen die inherent correct kunnen zijn te frustreren. Elke actie in een organisatie kan gevolgd worden door een correctie die de gedane inspanning en een eventueel resultaat teniet doet, waarna de vorige stap opnieuw gezet moet worden. Klanten zijn hier over het algemeen niet blij mee, maar dat geeft de chaoïst (ah, een mooi nieuw woord) nou juist zijn bestaansrecht: hij kan zich nu exclusief bezighouden met wat hij het beste kan, of misschien wel het enige dat hij kan: chaos veroorzaken en in die chaos activiteit ontplooien die lijkt op ordening. Oftewel: je belooft een klant iets, laat het in het honderd lopen, belooft hem dan nog iets mooiers, laat dat weer mislukken, waarbij je hem het liefst medeplichtig maakt en zo bouw je een op het Stockholm-syndroom gebaseerde wederzijdse afhankelijkheidsrelatie op. Met je personeel doe je hetzelfde: je houdt ze een worst voor, geeft ze een vage opdracht die ze dan naar eigen inzicht invullen (dat moet nou eenmaal, want de opdracht is vaag, dus je moet er iets van maken). Daarna zeg je dat het niet goed is wat ze doen, want ze hebben je niet begrepen. Wat zijn ze toch dom! Je geeft ze dan een aanpassing die zeker niet werkt, omdat die totaal uit de lucht gegrepen is. Dat maakt niet uit, want ze waren schuldig aan het mislukken van de oorspronkelijke opzet (ja toch?) en dus moeten ze wel met een oplossing komen, waardoor je uiteindelijk kunt zeggen: zie je wel, dankzij mij is het toch gelukt.

Wat is nou het nut van zulke foute systemen? Nou ja, je ziet het hierboven al. Degene die zo'n systeem inricht heeft er direct profijt van. Het geeft zijn leven zin en inhoud, je kunt er geld mee verdienen en mensen mee aan het werk zetten en houden, het geeft je status en aanzien en het maakt je interessant voor het andere geslacht. Of hetzelfde geslacht, als dat je voorkeur is. En zoals ik al zei: er zijn mensen die veel werken en er zijn mensen die weinig werken. Hoewel de chaoïsten ontegenzeggelijk heel erg druk in de weer zijn op hun manier, vind ik niet dat je dat werken kunt noemen. Werken is iets dat een resultaat oplevert. Op de fabriek aan de lopende band is de eenvoudige handeling die verricht wordt direct het resultaat, een vrachtwagenchauffeur brengt zijn lading weg, een verkoper verkoopt iets en een ambtenaar verricht de van hem verlangde handeling. Chaos creëren en daar een bestaansrecht op baseren (dat anderen je dan moeten verlenen) is niet hetzelfde.

Hoe het komt is weer een heel ander verhaal. Grosso modo zijn er twee oorzaken: ten eerste het verborgen ideaal van de Westerse samenleving, dat is rijk worden zonder een poot uit te steken. Ten tweede is er de Eerste Wet van P.J. Cats: ongelukkige mensen proberen andere mensen net zo ongelukkig te maken als zijzelf. Daar kom ik nog wel eens op terug.